تپه های الله قلی و چمن لیلان، قدیمی ترین روستاهای نوسنگی آذربایجان - تور سریلانکا

در راستای مطالعات پیش از تاریخی شمال غرب ایران و همچنین برای حفاظت و صیانت از محوطه های باستانی کشور، نخستین فصل پروژه باستان شناسی لیلان تحت عنوان حدس به منظور لایه نگاری و معین عرصه و پیشنهاد حریم الله قلی تپه سی لیلان با مجوز رسمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و پژوهشکده باستان شناسی، با همکاری گروه باستان شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز به سرپرستی اکبر عابدی عضو هیئت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و با همراهی تیم مجربی از باستان شناسان شمال غرب ایران و همکاری موسسه باستان شناسی آلمان از 28 آبان ماه در این منطقه شروع و تا 28 دی 1399 به مدت 60 روز ادامه یافت.

آنالیز های اولیه بر روی آثار سطحی نشانگر وجود آثار شاخصی از دوره نوسنگی حاجی فیروز - حسونا و حتی شواهد قدیمی تر از دوره حاجی فیروز در این منطقه حکایت داشت که با توجه به نبود مطالعات دقیق نوسنگی در این استان و شرق دریاچه ارومیه، وجود این آثار اطلاعات ما را از شرایط جوامع پیش از تاریخی نوسنگی و گاهنگاری این منطقه و روابط فرا منطقه ای آن با مناطق هم جوار را تا حدود زیادی روشن کرد.

طی فصل اول مطالعات تپه الله قلی لیلان، 2 گمانه لایه نگاری و 13 گمانه معین عرصه و حریم ایجاد و مورد کاوش نهاده شد که نتایج قابل توجه و ارزشمندی را به همراه داشت. گمانه های لایه نگاری نشان داد که استقرار در این محوطه از شروع دوران نوسنگی با سفال در حدود 6800 تا 6700 پیش از میلاد شروع شده و به مدت حدود یک هزاره و تا 5800 تا 5700 پیش از میلاد ادامه یافته است. اولین کاوش های فصل تپه الله قلی لیلان روشن کرد که این محوطه به همراه محوطه هم جوار آن یعنی تپه چمن، قدیمی ترین روستاهای نوسنگی آذربایجان ایران را تشکیل می دهند که تپه الله قلی لیلان یک روستای بسیار عظیم به وسعت حدود 4 هکتار بوده که دارای 9 متر نهشته و آثار فرهنگی متعلق به دوره نوسنگی است که از این حیث این محوطه را در زمره عظیم ترین و شاخص ترین روستاهای شروعین نوسنگی غرب آسیا و شمال غرب ایران قرار می دهد.

از آنجایی که یافته های حاصل از کاوش، شواهد قدیمی تری از حاجی فیروز را در محوطه نمایان کرد، لذا قدمت آثار تحتانی محوطه تپه الله قلی لیلان و تپه چمن را می توان قدیمی ترین روستاهای نوسنگی با سفال در شمال غرب ایران به شمار آورد که این دو تپه به فاصله 700 متری از یکدیگر شکل گرفته اند، با توجه به آنالیز های سطحی در تپه چمن و کاوش در تپه الله قلی لیلان می توان این گونه احتمال داد که ابتدا جوامع نوسنگی این دشت در حوالی 7000 سال پیش از میلاد در تپه چمن مستقر شده اند و پس از حدود 300 سال استقرار، این محوطه ترک شده و در تپه الله قلی لیلان سکونت به مدت یک هزاره ادامه یافته است.

طی کاوش تپه الله قلی لیلان شواهد فراوانی از آثار دوره نوسنگی از جمله تعداد 11 کوره پخت سفال، تدفین های نوسنگی، فازهای مختلف معماری خشتی و چینه ای از جمله معماری های راست گوشه با خشت های پلانو - کانوکس سیگاری شکل از جمله مهم ترین یافته های این کاوش هستند.

بیشترین یافته های این محوطه را نیز سفال های شاخص دوره نوسنگی از نوع حاجی فیروزی (حسونایی - سامرایی)، ابزارهای سنگی عمدتاً از جنس ابسیدین و ادوات سنگی عمدتاً مرتبط با کشاورزی اولیه، همچنین سردوک های سفالی و درفش های استخوانی تشکیل می دهند. وجود پیکرهای حیوانی از دیگر یافته های شاخص این روستای شروعین در این منطقه از شمال غرب ایران است.

آنالیز اولیه مواد فرهنگی این محوطه نشان از ارتباط گسترده شمال غرب ایران در دوره نوسنگی با سفال از یک سو با محوطه هایی مانند حسونا، ام الدباغیه، سامرا، متارا، شمشارا، یاریم تپه و تل سوتو در شمال بین النهرین و از سوی دیگر با محوطه های شرق آناتولی مانند حاکمی اُوسَه و با محوطه های شاخص شمال سوریه و منطقه جزیره مانند تل صبی ابیاد و تل هلولا دارد.

نکته شاخص دیگر در کاوش های تپه الله قلی لیلان وجود آثار دوران تاریخی در بخشی از سطوح و لایه های فوقانی محوطه است که احتمالاً متعلق به دوره مانایی بوده است که شواهد آن در یکی از ترانشه ها و سطح محوطه تعیین شده است.

13 گمانه معین عرصه و حریم محوطه نیز این امکان را فراهم ساخت تا محدوده دقیق محوطه تعیین گردد و برنامه ریزی ها برای حفاظت از محوطه و جلوگیری از پیشروی کشاورزان و زمین داران اطراف محوطه به عرصه و حریم محوطه انجام گردد که با تصویب نهایی نقشه معین عرصه و حریم و ابلاغ آن به مالکان و زمین داران اطراف محوطه امید است که مراحل قانونی و حقوقی برای حفاظت هر چه بیشتر محوطه انجام گردد.